“ข้าพเจ้าเกิดในสกุลข้าหลวงเดิมต่อเนื่องกันมาตั้งแต่ต้นกรุงรัตนโกสินทร์ บิดาข้าพเจ้าเป็นเด็กที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงเลี้ยงดูมาแต่อายุได้ ๗ ขวบ เพราะท่านเป็นบุตรข้าหลวงเดิม ผู้เคยเป็นทั้งพระพี่เลี้ยงและเจ้ากรมมาก่อนเสด็จขึ้นเถลิงราชสมบัติ เพราะฉะนั้นตามคตินิยมในสกุลของข้าพเจ้า ข้าพเจ้าจึงต้องเป็นมหาดเล็ก มิฉะนั้นย่อมถือกันว่าเป็นการขาดความจงรักภักดีต่อใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท และในการที่จะเป็นมหาดเล็กนั้นถือกันว่าจะไปถวายตัวเป็นมหาดเล็กเจ้านายองค์หนึ่งองค์ใดนั้นไม่ได้ ลูกข้าหลวงเดิมต้องเป็นมหาดเล็กหลวง พออายุข้าพเจ้าได้ ๕ ขวบ ท่านบิดาก็ได้จัดดอกไม้ธูปเทียนนำข้าพเจ้าไปถวายตัวเป็นมหาดเล็กหลวง

ฯ ล ฯ

          ท่านผู้ใหญ่เคยเล่าให้ฟังว่า เมื่อท่านบิดานำข้าพเจ้าไปถวายตัวนั้น มีพระราชกระแสรับสั่งเป็นใจความว่า เด็กคนนี้หน้าตาดีและคล่องแคล่ว ทั้งอายุอานามก็ไร่เลี่ยกับฟ้าชายใหญ่ ให้นำดอกไม้ธูปเทียนไปถวายตัวเป็นมหาดเล็กฟ้าชายใหญ่เถิด จะได้เป็นเพื่อนเล่นกัน แต่ให้คงรับเบี้ยหวัดทางกรมมหาดเล็กหลวง คำว่า “ฟ้าชายใหญ่” ในที่นี้หมายถึงทูลกระหม่อมพระองค์ใหญ่ คือ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ.

          ท่านบิดาจึงได้มอบให้คุณยายนำข้าพเจ้าเข้าไปถวายตัวที่พระตำหนักระพันวษาอัยยิกาเจ้า ^[๒] ซึ่งเป็นพระชนนีของทูลกระหม่อมพระองค์ใหญ่ แต่ขณะนั้นทูลกระหม่อมยังบรรธมกลางวันอยู่ ต้องคอยอยู่นานจนข้าพเจ้ารู้สึกร้อน เริ่มต้นกวนและร้องไห้ คุณยายไม่รู้จะทำประการใด ต้องพาข้าพเจ้าไปถอดเสื้อผ้าอาบน้ำให้ เพราะฉะนั้นเวลาถวายตัวจริง ทั้งเจ้าทั้งข้าจึงอยู่ในสภาพตัวปล่าวเปลือย เพราะเมื่อทรงรับดอกไม้ธูปเทียนของข้าพเจ้านั้น ทูลกระหม่อมเพิ่งสรงน้ำใหม่ๆ พระองค์ยังไม่ทันแห้ง เป็นเรื่องขันที่ผู้ใหญ่เล่าต่อกันมาเรื่องหนึ่ง.”  ^[๓]

          “มักจะเป็นบุตรหมู่มหาดเล็กมาตั้งแต่เดิมพวก ๑ เป็นพวกรักษาพระที่นั่งที่เรียกว่าเด็กชา แล้วเลิกเสียรวมมาเป็นมหาดเล็กยามจำพวก ๑ กับคนที่ไม่มีมูลนายสมัครเข้ามาขอเข้าบัญชีอยู่ในสังกัดมหาดเล็ก ซึ่งจางวางจะอนุญาตให้รับจำพวก ๑ รวมเรียกว่า มหาดเล็กยาม มีทะเบียนอยู่ในเวรสิทธิ์ซึ่งจะเป็นเวรสำหรับทำการโยธาหรือแห่แหนเป็นต้น คนพวกนี้ไม่มีตำแหน่งเฝ้า แต่ต้องรับพระราชทานน้ำพระพิพัฒน์สัตยา”  ^[๔]

          “แต่นั้นมา ข้าพเจ้าก็ต้องเข้าเฝ้าแหน เล่นหัวกับเจ้านายเล็กๆ หลายพระองค์ คือนอกจากสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศแล้ว ก็มีสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ  ^[๕] และเจ้านายชั้นพระองค์เจ้า และหม่อมเจ้าอีกหลายองค์ เท่าที่จำได้คือ พระองค์เจ้าหญิงอาภา  ^[๖] ในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัตนวิสิษฐ ซึ่งขณะนั้นยังเป็นหม่อมเจ้า หม่อมเจ้าอัปสรสมาน ในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ ส่วนเจ้านายผู้ชายนั้นที่จำได้แน่ก็มี หม่อมเจ้าดนัยจักรพันธ์  ^[๗] กับหม่อมเจ้าทองฑีฆายุ  ^[๘] เพราะท่านทั้งสองนี้ถึงแม้จะจะเป็นชั้นเล็กก็ซนมากจึงจำได้ดีกว่าองค์อื่นๆ ข้าพเจ้าเป็นไพร่คนเดียวที่ได้รับพระราชทานเกียรติยศให้เข้าเฝ้าและเล่นหัวกับเจ้านาย นานๆ ทีก็มี ม.ร.ว.ปุ้ม (เจ้าพระยาธรรมา )  ^[๙] เข้าไปร่วมวงด้วยอีกคนหนึ่ง ส่วนมหาดเล็กคนอื่นๆ รวมทั้งเจ้ากรมและพระพี่เลี้ยงทั้งสี่นั้นเฝ้าได้แต่ข้างนอก เห็นจะเป็นเพราะเขาเป็นหนุ่มแล้วเข้าข้างในไม่ได้”  ^[๑๐]

          “เด็กๆ ในพระอุปการะทั้งหมดได้รับพระราชทานทั้งเครื่องอุปโภคบริโภค และการศึกษา และยังพระราชทานเงินค่าขนมอย่างต่ำเดือนละ ๕ บาท อย่างสูงเดือนละ ๓๐ บาท อาหารที่พระราชทานนั้น ๓ เวลา ทั้งเช้า กลางวัน และเย็นสำหรับหม่อมเจ้านั้นมื้อกลางวันและกลางคืนทรงพระกรุณาให้มาร่วมโต๊ะเสวย การศึกษานั้นทรงจัดให้ตามใจสมัคร บางคนขอพระราชทานไปโรงเรียนนายร้อยทหารบกบ้าง โรงรียนนายเรือบ้าง โรงเรียนราชวิยาลัยบ้าง... วันหนึ่งสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชโปรดเกล้าฯ ให้บุตรข้าราชการคนหนึ่ง ซึ่งเรียนอยู่ที่โรงเรียนวัดมหาธาตุอ่านหนังสือถวายให้ทรงสดับ นักเรียนผู้นั้นก็อ่านไม่ออก สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระยาอจิรการประสิทธิ์  ^[๒๐](นกยูง วิเศษกุล) เป็นอาจารย์ใหญ่ ให้เลขานุการในพระองค์คนหนึ่งเป็นครูสอน และให้เด็กที่เรียนอยู่ตามโรงเรียนวัดต่างๆ กับเด็กที่ยังไม่ได้เข้าโรงเรียนหนึ่งโรงเรียนใดเข้าเรียนในโรงเรียนที่ตั้งใหม่ สำหรับภาษาไทยนั้นใช้หนังสือมูลบทบรรพกิจเป็นหลัก นอกจากเรียนหนังสือแล้ว โปรดให้หัดโขนด้วย... นอกจากโขนยังต้องหัดแถวทหาร ซึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทหารมหาดเล็กมาหัด เป็นอยู่เช่นนี้จนเสวยราชย์”  ^[๒๑]