อนึ่ง แม้พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเล้าเจ้าอยู่หัวจะทรงห่วงใยและพระราชทานพระมหากรุณาแก่มหาดเล็กเด็กๆ ก็ตาม ในเวลาเดียวกันก็ทรงกวดขันเด็กๆ เหล่านี้ให้รู้จักรักษาหน้าที่ด้วยพระองค์เอง ซึ่งหน้าที่สำคัญของเด็กๆ ที่ทรงชุบเลี้ยงต้องปฏิบัติไม่ให้ขาดตกบกพร่อง คือ เมื่อเลิกเรียนกลับมาถึงที่ประทับแล้ว ต้องขึ้นเฝ้าทูลละอองพระบาทอยู่มิให้ขาด ยามที่มหาดเล็กเด็กๆ พากันละทิ้งหน้าที่จนทรงรู้สึกว่า เด็กๆ พากัน “วิ่งหนีไปตั้งกลุ่มกันเองเมื่อใดก็ตามก็ตามที่สามารถทำได้”  ^[๑] แล้ว ก็ไม่โปรดที่จะลงอาญาตีหรือขังแก่เด็กๆ หากแต่ทรงเลือกวิธีลงทัณฑ์เด็กๆ เหล่านั้นด้วยวิธีการแปลกๆ ที่ทรงคิดขึ้นในเวลานั้น เช่น ในระหว่างที่ประทับที่พระตำหนักจิตรลดา เมื่อเสวยพระกระยาหารค่ำแล้ว มักจะเสด็จลงทรงไพ่พร้อมด้วยข้าราชการผู้ใหญ่ที่พระตำหนักญี่ปุ่นซึ่งตั้งอยู่บนเนินดินเตี้ยๆ ข้างกำแพงวังด้านตะวันออก เริ่มตั้งแต่เวลา ๓ ทุ่มเศษ หรือ ๔ ทุ่ม เรื่อยไปจนถึงเวลาเสด็จเข้าพระบรรทมราวยามสาม (๓ นาฬิกา) ห้องที่ประทับทรงพระสำราญนั้นเป็นห้องโล่งๆ ที่มุมห้องมีฝากั้นพอเป็นเครื่องบังตาได้นอกนั้นก็เปิดโล่งตลอด ข้างฝ่ายพวกเด็กๆ มีหน้าที่คอยเฝ้าอยู่ที่เฉลียงซึ่งเป็นชั้นลดลงมาเล็กน้อยจากที่ประทับ คืนหนึ่งเมื่อมหาดเล็กเชิญเครื่องว่างมาถวายตามกำหนดเวลาคือ ๗ ทุ่ม (๑ นาฬิกา) และนำข้าวต้มปรุงเครื่องมาตั้งเลี้ยงเด็กๆ

 

 

พระยาคทาธรบดี สีหราชบาลเมือง (เทียบ อัศวรักษ์) เมื่อครั้งเป็น นายวรการบัญชา จางวางรถม้าพระที่นั่งในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร

 

 

          ครั้นเด็กๆ รับประทานอาหารว่างกันแล้ว ประกอบกับการที่เหนื่อยอ่อนจากการเล่นซุกซนในตอนเย็น จึงทยอยกันกลับขึ้นไปบนพระตำหนัก พากันเอาที่นอนของตนมาปูเรียงกันที่เฉลียงด้านหลัง เรียงรายกันไปตั้งแต่หน้าห้องพระบรรทมไปจนจรดหัวบันไดอย่างเคย ขณะที่กำลังจัดที่นอนพร้อมกับหยอกเย้ากระเซ้าแหย่กันตามเคยนั้นเอง พลันพระยาคทาธรบดี สีหราชบาลเมือง (เทียบ อัศวรักษ์) ซึ่งในเวลานั้นยังเป็น นายวรการบัญชา จางวางรถม้าในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ ก็โผล่ขึ้นมาพร้อมกับบอกว่า ทรงกริ้ว มีรับสั่งให้จับพวกเด็กๆ มัดโยงทุกคน ไม่ให้นอน ไม่ให้นั่ง แต่แล้วเด็กคนหนึ่งก็ได้ร้องอุทธรณ์ขึ้นว่า พวกผมเห็นใกล้เวลาเสด็จขึ้นแล้วก็เลยขึ้นมาปูที่หลับที่นอนให้เรียบร้อยเสียก่อน ทำไมจึงทรงกริ้ว คุณวางวางจึงได้ชี้แจงว่า “นั่นน่ะซีใกล้เวลาเสด็จขึ้นแล้ว ก็ควรรอตามเสด็จไม่ควรขึ้นมาก่อนเป็นการทิ้งพระองค์แล้วหนีมา” ว่าแล้วคุณจางวางก็สั่งให้เด็กๆ ที่ต้องรับราชทัณฑ์ราว ๑๐ คน รวมทั้งผู้ที่ขึ้นไปนอนหลับก่อนแล้วอีก ๒ คน ไปยืนที่ราวอัฒจันทร์พระตำหนักตั้งแต่ท้องพระโรงขึ้นมา เอาผ้ามัดมือคร่อมราวบันไดไว้เป็นคู่ๆ เพื่อมิให้นั่งได้ เสร็จแล้วคุณจางวางก็เดินกลับไปคงปล่อยเด็กๆ ถูกมัดติดอยู่กับราวบันไดจนถึงเวลาเสด็จขึ้นในราว ๑ ชั่วโมงถัดมา

 

          เมื่อเสด็จพระราชดำเนินผ่านเด็กๆ ที่ยืนรับเสด็จที่ราวอัฒจันทร์เป็นตับนั้น ทรงพระดำเนินผ่านไปเหมือนไม่มีเด็กๆ ยืนรับเสด็จอยู่ แต่เมื่อเสด็จขึ้นถึงชั้นบนพระตำหนักแล้วจึงทรงผินพระพักตร์มาทอดพระเนตรเด็กๆ แวบหนึ่ง แล้วเลยเสด็จเข้าห้องพระบรรทม โดยไม่มีรับสั่งใดๆทั้งสิ้น ข้างฝ่ายพวกผู้ใหญ่ที่ตามเสด็จขึ้นมาต่างก็ทำเป็นไม่รู้ไม่ชี้ไม่สนใจว่ามีเด็กๆ ยืนอยู่ เมื่อเสด็จเข้าห้องพระบรรทมแล้วท่านผู้ใหญ่เหล่านั้นก็ถวายบังคมลาเดินผ่านเด็กๆ ลงสู่ท้องพระโรงชั้นล่าง แล้วต่างคนต่างก็กลับบ้านของตน ทำเอาเด็กๆ พากันวิตกว่า คงจะต้องถูกมัดไปจนตลอดรุ่งเป็นแน่ แต่เมื่อเวลาผ่านไปราวครึ่งชั่วโมงคุณจางวางจึงโผล่ขึ้นมาจากท้องพระโรง แล้วบอกแก่เด็กๆ ว่า มีรับสั่งให้ปล่อยพวกเธอแล้ว แล้วก็แก้มัดให้เด็กๆ ได้กลับไปนอนตามที่ของตน

 

          อีกคราวหนึ่งเกิดขึ้นเมื่อคราวเสด็จไปประทับที่นครปฐมเพื่อทรงอำนวยการบูรณะพระปฐมเจดีย์ในตอนปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว คราวนั้นมหาดเล็กเด็กๆ ซึ่งตามเสด็จไปด้วย วันหนึ่งราวบ่าย ๒ โมง ระหว่างเสวยพระกระยาหารกลางวัน กรมวังผู้หนึ่งซึ่งได้ร่วมโต๊ะเสวยอยู่ด้วย ได้กราบบังคมทูลให้ทรงทราบว่า เด็กๆ ไปที่สถานีรถไฟ โดยนั่งรุมล้อมกันอยู่ที่ริมทางรถไฟ พอรถแล่นมาก็เอาสตางค์วางลงที่ราง รถไฟยังไม่ทันหยุดดีก็เอื้อมมือเข้าไปหยิบสตางค์ ในวันนั้นนอกจากจะทรงกริ้วและมีรับสั่งว่า “เล่นหาที่ตาย ปล่อยให้เล่นอย่างนี้ไม่ได้ น่ากลัวมาก” แล้ว ยังทรงลงทัณฑ์เด็กๆ ที่ไปเล่นกันที่สถานีรถไฟนั้น โดยโปรดให้ยืนเรียงแถวที่เฉลียงตั้งแต่หน้าห้องทรงพระอักษรไปจนจรดอัฒจันทร์ทางขึ้นพระตำหนัก แล้วให้ทำท่าขับรถไฟพร้อมกับทำเสียง ชึ่ก - ชึ่ก - ชี่ก ไปด้วย ทรงกำชับให้ขับเรื่อยไป ถ้าหยุดจะลงพระราชอาญา รถไฟขบวนนี้จึงต้องขับเรื่อยไปจนถึงเวลาราวบ่าย ๓ โมงเศษเสด็จขึ้นมาบนพระตำหนัก พวกเด็กๆ ก็พากันระดมกันขับรถไฟเสียง ชึ่กชั่ก - ชึ่กชั่ก แต่เสียงไม่ค่อยจะออกจากลำคอ มือก็ทำท่าเปิดปิดคันขับเหมือนขับรถราง เพราะเคยเห็นแต่คนขับรถรางไม่เคยเห็นคนขับรถไฟ ด้วยหวังว่าจะได้รับพระราชทานอภัยโทษ เมื่อทรงพระดำเนินผ่านขบวนรถไฟพิเศษนั้น ทรงชำเลืองพระเนตรพร้อมกับทรงพระสรวลน้อยๆ แล้วเสด็จเข้าห้องทรงพระอักษรโดยไม่มีรับสั่งประการใด ขบวนรถไฟพิเศษนั้นจึงต้องแล่นอยู่หน้าพระที่นั่งต่อมาอีกราวชั่วโมงเศษจึงได้รับพระราชทานพระมหากรุณาให้เลิกขบวนรถพิเศษนี้

 

          การที่โปรดลงโทษเด็กๆ ด้วยวิธีการพิเศษดังกล่าว ก็ด้วยมีพระราชดำริว่า การลงอาญาด้วยการตีและขังนั้น “น่าจะไม่เปนประโยชน์ เพราะลูกผู้ดีไม่ใช่สัตว์เดียรฉาน ที่จะบังคับบัญชาได้ด้วยอาญา ถึงแม้จะใช้อาญาเท่าใด ถ้าแม้ลูกผู้ดีจะเกิดมัทิฐิมานะขึ้นมาแล้วไซร้ จะห้ามปรามยึดเหนี่ยวไว้ไม่ได้เลย แต่ถ้าแม้ว่าตัวลูกผู้ดีนั้นรู้สึกเห็นว่าสิ่งใดผิด ก็จะไม่พักให้ใครต้องใช้อาญา คงจะต้องรักตัวรักชื่อเสียงและอดสิ่งที่ชั่วที่ผิดนั้นเสียเอง”  ^[๒]

 

          ต่อมาเมื่อทรงรับรัชทายาทเสด็จดำรงสิริราชสมบัติสืบสนองพระองค์พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในวันที่ ๒๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๕๓ แล้ว

 

 

ม.ล.เฟื้อ พึ่งบุญ (เจ้าพระยารามราฆพ) มหาดเล็กเชิญหีบพระศรีตามเสด็จ

 

 

 

          ส่วนมหาดเล็กเด็กๆ ที่ยังอยู่ในวัยเล่าเรียน เมื่อทรงตั้งโรงเรียนมหาดเล็กหลวงขึ้นแล้ว ก็โปรดเกล้าฯ มหาดเล็กเด็กๆ เหล่านั้นย้ายไปเล่าเรียนที่โรงเรียนมหาดเล็กหลวงจนจบการศึกษา แล้วจึงโปรดเกล้าฯ ให้เข้ารับราชการในกรมมหาดเล็ก ส่วนผู้ที่มีผลการเรียนดีก็พระราชทานทุนเล่าเรียนส่วนพระองค์ให้ไปศึกษาต่อที่ต่างประเทศบ้าง ในสถาบันการศึกษาชั้นอุดมศึกษาในประเทศบ้าง

 

          อนึ่ง ด้วยเหตุที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีมหาดเล็กในพระองค์เป็นเพื่อนผู้ใกล้ชิดมาแต่แรกเสด็จพระราชดำเนินกลับจากทรงศึกษาที่ประเทศอังกฤษ จึงมักจะมีผู้เข้าใจไปว่า “รัชกาลที่ ๖ ทรงวางพระองค์ให้ห่างพระบรมวงศานุวงศ์ ซึ่งผิดกับสมัยรัชกาลที่ ๕ และพระมหากษัตริย์โดยมาก นอกจากทรงห่างเหินพระญาติพระวงศ์แล้ว ยังทรงไว้พระองค์เป็นพระเจ้าเหนือหัวของเจ้านายอีกด้วย”  ^[๖] แต่หม่อมเจ้าพูนพิศมัย ดิศกุล ซึ่งเป็นพระอนุวงศ์ฝ่ายในที่ใกล้ชิดเบื้องพระยุคลบาทมากที่สุดพระองค์หนึ่งกลับทรงมีความเห็นว่า