ลายพระราชหัตถ์ทรงพระราชบันทึกประวัติต้นรัชกาลที่ ๖ เรื่อง วางระเบียบการโรงเรียนมหาดเล็กหลวง

 

 

          เมื่อพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระยาไพศาลศิลปสาตร (สนั่น เทพหัสดิน ณ อยุธยา) กรรมการผู้อำนวยการโรงเรียนมหาดเล็กหลวงเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทเรียนพระราชปฏิบัติเรื่องวางระเบียบการโรงเรียนมหาดเล็กหลวงเมื่อวันที่ ๓ มีนาคม ร.ศ. ๑๓๐ (พ.ศ. ๒๔๕๔) นั้น นอกจากจะทรงกำหนดระเบียบต่างๆ ของโรงเรียนดังได้เคยนำเสนอไว้แล้ว ในการเฝ้าฯ เรียนพระราชปฏิบัติคราวนี้ ยังได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ กำหนดรูปแบบเข็มสำหรับพระราชทานเป็นที่ระลึกแก่นักเรียนที่สำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนนี้

 

          เข็มที่ระลึกที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดสร้างขึ้นเพื่อพระราชทานแก่นักเรียนที่จบการศึกษาจากโรงเรียนมหาดเล็กหลวงนี้ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทรัพย์ส่วนพระองค์จัดสร้างขึ้นนี้ มีลักษณะเป็นเข็มทองคำน้ำหนักราว ๑ บาททองคำ รูปแผ่นกำมะหยี่ติดคอเสื้อนักเรียนมหาดเล็กหลวง ขนาด ๑๔ x ๓๗ มิลลิเมตร หันปลายแหลมลงด้านล่าง ด้านหน้าลงยาสีขาบตอนกลางตามทางยาวลงยาเป็นแถบขาวเหมือนแผ่นคอนักเรียน กลางเข็มที่ระลึกสลักเป็นรูปพระมหามงกุฎเหนือพระวชิราวุธแนวนอน (เหมือนตราหน้าหมวกข้าราชการพลเรือนในพระราชสำนัก) ด้านหลังจารึกนามและเลขประจำตัวของผู้ที่ได้รับพระราชทาน และลำดับที่สอบไล่ได้และปีที่ออกจากโรงเรียน ตอนบนเป็นห่วงสปริงโลหะสีทองขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง ๓๗ มิลลิเมตร ใช้คล้องรังดุมต้นใต้คอเสื้อในเวลาสวมเสื้อราชปะแตน หรือที่รังดุมเม็ดต้นของเสื้อสากล

 

 

เข็มที่ระลึกพระราชทานนักเรียนเก่ามหาดเล็กหลวง

 

 

          อนึ่ง เมื่อทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้งโรงเรียนมหาดเล็กหลวงขึ้นที่ตำบลห้วยแก้ว เชิงดอยสุเทพ จังหวัดเชียงใหม่ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๙ แล้ว ก็ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานเข็มที่ระลึกชนิดเดียวกันนี้แก่นักเรียนที่สำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนมหาดเล็กหลวงเชียงใหม่ด้วย

 

 

หัวหมื่น พระยานเรนทรราชา (ม.ล.อุรา คเนจร) เจ้ากรมอัศวราช กรมพระอัศวราช

 

 

          เข็มที่ระลึกนักเรียนเก่าโรงเรียนมหาดเล็กหลวงนี้ ผู้ที่ได้รับพระราชทานเป็นคนแรกคือ นักเรียนมหาดเล็กหลวง หม่อมหลวงอุรา คเนจร (หัวหมื่น พระยานเรนทรราชา) เลขประจำตัว ๓ ซึ่งสำเร็จการศึกษาชั้นประโยค ๒ ซึ่งเป็นชั้นสูงสุดของโรงเรียนในสมัยนั้นเป็นคนแรกใน ร.ศ. ๑๓๐ (พ.ศ. ๒๔๕๔)

 

 

เข็มที่ระลึกพระราชทานผู้ตรวจการ กรรมการ อาจารย์ และครู โรงเรียนมหาดเล็กหลวง

 

 

          นอกจากเข็มพระราชทานที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดสร้างพระราชทานเป็นที่ระลึกแก่นักเรียนที่สำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนมหาดเล็กหลวงแล้ว ยังได้โปรดเกล้าฯ พระราชทานพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์จัดสร้างเข็มที่ระลึกพระราชทานผู้ตรวจการพิเศษ กรรมการ อาจารย์และครูโรงเรียนมหาดเล็กหลวง เข็มนี้มีขนาดเดียวกับเข็มที่ระลึกพระราชทาน นักเรียน ต่างกันตรงที่เข็มที่พระราชทานแก่ผู้ตรวจการพิเศษ กรรมการ อาจารย์และครูนี้ ด้านหน้าลงยาสีขาบที่ริมขอบลงยาสีขาว คล้ายกับแผ่นคอมหาดเล็กชั้นหุ้มแพร ด้านหลังจารึกนามและปีที่ได้รับพระราชทาน ใช้คล้องที่รังดุมเสื้อเม็ดต้นเช่นเดียวกับเข็มที่ระลึกพระราชทานแก่นักเรียน

 

 

เข็มกระดานชยวนที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทาน เป็นที่ระลึกแก่นักเรียนที่สำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนราชวิทยาลัย

 

 

          ต่อมาเมื่อทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้โอนโรงเรียนราชวิทยาลัยจากกระทรวงยุติธรรมมาขึ้นสภากรรมการโรงเรียนมหาดเล็กหลวงใน พ.ศ. ๒๔๕๙ แล้ว ก็ได้โปรดเกล้าฯ พระราชทานพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์จัดสร้างเข็มที่ระลึกพระราชทานแก่ครูและนักเรียนราชวิทยาลัย เป็นเข็มทองคำน้ำหนักราว ๑ บาททองคำ รูปกระดานชนวนสี่เหลี่ยมลงยาสีดำกรอบทอง ตรงกลางมีรูปพระมหาพิไชยมงกุฎลงยาสีขาว ด้านหลังจารึกนาม เลขประจำตัว ลำดับที่สอบไล่ได้และปีที่ออกจากโรงเรียน กับมีห่วงสปริงใช้คล้องที่รังดุมเสื้อเม็ดต้นเช่นเดียวกับเข็มที่ระลึกพระราชทานนักเรียนมหาดเล็กหลวง

 

          ส่วนเข็มพระราชทานแก่อาจารย์และครูโรงเรียนราชวิทยาลัยนั้น คงมีรูปลักษณะเช่นเดียวกับเข็มที่พระราชทานแก่นักเรียนราชวิทยาลัย แต่ตอนบนมีอักษรจารึกว่า "คุรุ" ซึ่งหมายถึง "ครู"

 

 

เข็มที่ระลึกพระราชทานนักเรียนที่สำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนพรานหลวง

 

 

          เข็มพระราชทานเป็นที่ระลึกแก่นักเรียนเก่าโรงเรียนในพระบรมราชูปถัมภ์ที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ขึ้นอีกเข็มหนึ่ง คือ เข็มพระราชทานนักเรียนที่สำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนพรานหลวง มีลักษณะเป็นเข็มทองคำน้ำรูปแผ่นคอซีกเดียวน้ำหนักทองคำราว ๑ บาททองคำเช่นเดียวกับเข็มที่ระลึกนักเรียนมหาดเล็กหลวง แต่ด้านหน้าลงยาสีเขียวตอนกลางลงยาสีขาวเหมือนแผ่นคอนักเรียนพรานหลวง ตอนกลางเข็มที่ระลึกสลักแป้นรูปพระมหามงกุฎแตรงอน สัญลักษณ์กรมเสือป่าพรานหลวงรักษาพระองค์ ก้านหลังจารึกหนาม เลขประจำตัว ลำดับที่สอบไล่ได้และปีที่ออกจากโรงเรียน กับมีห่วงสปริงใช้คล้องที่รังดุมเสื้อเม็ดต้นเช่นเดียวกับเข็มที่ระลึกพระราชทานนักเรียนมหาดเล็กหลวง

 

          เข็มที่ระลึกพระราชทานนี้ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์พระราชทานแก่นักเรียนที่สำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนใน พระบรมราชูปถัมภ์ทั้งสี่โรงเรียนนั้นมาจนตลอดรัชสมัย เมื่อพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้รวมโรงเรียนราชวิทยาลัยเข้ากับโรงเรียนมหาดเล็กหลวงและยุบเลิกโรงเรียนพรานหลวงไปในตอนต้นปี ๒๔๖๙ แล้ว เข็มพระราชทานนักเรียนที่สำเร็จการศึกษาทั้งสามเข็มนี้ก็เป็นอันพ้นสมัยพระราชทาน

 

          แม้กระนั้นก็ยังพบหลักฐานว่า โรงเรียนมัธยมในสังกัดกระทรวงศึกษาธิการ อาทิ โรงเรียนสวนกุหลาบวิทยาลัย โรงเรียนประจำมณฑลพายัพ "ยุพราชวิทยาลัย" ได้นำแนวคิดในการพระราชทานเข็มที่ระลึกแก่นักเรียนที่จบการศึกษาจากโรงเรียนในพระบรมราชูปถัมภ์ไปจัดสร้างเป็นเข็มที่ระลึกสำหรับนักเรียนที่สำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนเหล่านั้นมาเป็นลำดับ จนภัยสงครามมหาเอเชียบูรพาลุกลามมาถึงประเทศไทย และโรงเรียนต่างๆ ต้องหยุดการเรียนการสอนไปชั่วระยะเวลาหนึ่ง การจัดสร้างเข็มที่ระลึกนักเรียนเก่าของโรงเรียนต่างๆ เหล่านั้นจึงเป็นระงับไป

 

          นักเรียนเก่านี้ ทรงกำหนดเป็นเข็มรูปแผ่นคอซีกเดียว