ตึกครูและนักเรียน มีที่มาจากคำว่า "House" ซึ่งแปลว่า "บ้าน" เพราะอาคารที่จัดเป็นตึกครูและนักเรียนนั้น ในพับลิคสกูลของอังกฤษคือบ้านพักของนักเรียนที่อยู่ประจำในโรงเรียน แต่ในการที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพรงพระมหากรุณาสถาปนาโรงเรียนมหาดเล็กหลวงขึ้นนั้น มีพระราชประสงค์ให้โรงเรียนนี้เป็นประดุจพระอารามหลวงประจำรัชกาล จึงได้โปรดเกล้าฯ ให้เรียก "บ้าน" ของนักเรียนในโรงเรียนนี้ว่า "คณะ" เช่นเดียวกับการเรียกหมู่กุฎีสงฆ์ในพระอารามซึ่งรวมหมู่กันเป็น "คณะ" โดยมีครูกำกับกับคณะ หรือ House Master หรือที่เรียกกันว่า "ผู้กำกับคณะ" เป็นเสมือนพระภิกษุอาวุโสที่ทำหน้า "เจ้าคณะ" ปกครองดูแลสงฆ์ในคณะ

 

          เมื่อทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างหอสวดโรงเรียนมหาดเล็กหลวงในปี พ.ศ. ๒๔๕๘ ก็โปรดเกล้าฯ ให้สร้างตึกครูและนักเรียนที่สี่มุมโรงเรียนไปพร้อมกัน

 

          ตึกครูและนักเรียนทั้งสี่มุมโรงเรียนซึ่งใบแบบแปลนและรายการก่อสร้างเรียกว่า โรงเรียนหลังที่ ๑, ๒, ๓ และ ๔ ล้วนมีโครงสร้างเป็นตึกก่ออิฐถือปูนรวมกันสามหลัง ตรงกลางเป็นอาคารหลังใหญ่จัดเป็นที่พักของนักเรียน และมีตึกเล็กซึ่งเป็นที่พักของผู้กำกับคณะและอนุสาสกซึ่งเป็นอาจารย์ชาวต่างประเทศต่อออกไปเป็นปีกสองข้างของตึกใหญ่ โดยมีทางเดินเชื่อมต่อกับตึกใหญ่ทั้งชั้นล่างและชั้นบน

 

          ตึกคณะทั้งสี่มุมโรงเรียนนั้น มีผังพื้นที่ของอาคารเหมือนกันหมดทุกคณะ มีที่ต่างกันบ้างก็แต่เฉพาะโครงสร้างหลังคาและลายปูนปั้นที่หน้าบันกับที่ซุ้มประตูหน้าต่างทั้งภายนอกและภายในที่ทั้งไม้แกะสลักและลายปูนปั้นที่ต่างกันไป ส่วนการจัดแบ่งพื้นที่ภายในโรงเรียนหลังที่ ๑ และ ๒ มีการวางผังพื้นที่และหันหน้าตึกใหญ่หลังกลางไปทางทิศตะวันออกโดยมีตึกเล็ก ๒ หลังวางตำแหน่งเป็นมุมฉากกับตึกใหญ่เหมือนกัน ส่วนโรงเรียงหลังที่ ๓ และ ๔ นั้นหันหน้าออกมุมโรงเรียนด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ และทิศตะวันออกเฉียงเหนือตามลำดับ ส่วนตึกหลังเล็กทั้งสองหลังนั้นวางตำแหน่งเป็นมุมมุม ๔๕ องศาของตึกใหญ่ โดยแนวยาวของตักเล็กทั้งสองฝั่งล้วนขนานกันไปกับแนวคลองเปรมประชากรและถนนด้านข้างโรงเรียนคือ ถนนซางฮี้ในหรือถนนราชวิถี และถนนดวงเดือนในหรือถนนสุโขทัย

 

          การก่อสร้างตึกคณะทั้งสี่มุมโรงเรียนนั้นพร้อมโรงครัวและเรือนพักคนงานประจำคณะ คงจะแล้วเสร็จและย้ายนักเรียนจากเรือนไม้ชั่วคราวขึ้นไปพักอาศัยในตึกใหญ่ได้ราวปีพ.ศ. ๒๔๖๒ โดยจัดให้ นักเรียนชั้นประถมทั้งหมดอยู่ประจำที่คณะตะวันตกด้านเหนือหรือคณะบรมบาทบำรุง ซึ่งจัดให้เป็นคณะเด็กเล็กในเวลานั้น โดยมีหม่อมพยอมในพระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิไลยวรวิลาศ ซึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยืมตัวมาจากโรงเรียนราชแพทยาลัยเป็นพี่เลี้ยงเด็กเล็ก ส่วนนักเรียนชั้นมัธยมได้กระจายกันไปอยู่ประจำในสามคณะที่เหลือ และมีบางส่วนที่ถูกจัดแบ่งมาประจำในคณะเด็กเล็กด้วย

 

          ครั้นพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้ยกโรงเรียนราชวิทยาลัยมารวมกับโรงเรียนมหาดเล็กหลวง เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๙ แล้ว วชิราวุธวิทยาลัยก็ยังคงจัดให้คณะบรมบาทบำรุงหรือที่ต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็นคณะปรีชานุสาสน์เป็นคณะเด็กเล็กต่อมา จนถึงปี พ.ศ. ๒๔๗๖ เมื่อทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระยาบรมบาทบำรุงมาดำรงตำแหน่งผู้บังคับการวชิราวุธวิทยาลัยอีกครั้ง พระยาบรมบาทบำรุงโดยอนุมัติสภากรรมการจัดการวชิราวุธวิทยาลัยจึงได้จัดตั้งโรงเรียนเด็กเล็กแยกเป็นอีกแผนกหนึ่งในที่ดินริมถนนสุโขทัยฝั่งเหนือ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานไว้ให้เป็นสถานที่ปลูกสร้างพักอาจารย์ชาวต่างประเทศ เมื่อการสร้างโรงเรียนเด็กเล็ก หรือที่ต่อมาเรียกว่า "คณะเด็กเล็ก ๑" แล้วเสร็จลง จึงได้แยกนักเรียนชั้นประถมทั้งหมดไปพักอาศัยและจัดการเรียนการสอนเป็นการเฉพาะที่โรงเรียนเด็กเล็ก เมื่อจบชั้นประถมแล้วจึงส่งข้ามฟากมาพักอาศัยและเล่าเรียนในโรงเรียนใหญ่จนจบหลักสูตร

 

          เนื่องจากในช่วงหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. ๒๔๗๕ นั้น รัฐบาลในสมัยประชาธิปไตยได้ตัดลดงบประมาณที่รัฐบาลในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว เคยทูลเกล้าฯ ถวายสมทบเป็นค่าใช้จ่ายของวชิราวุธวิทยาลัยปีละ ๙๐,๐๐๐ บาท ลงเหลือเพียงปีละ ๓๕,๐๐๐ บาท ทำให้โรงเรียนต้องลดอาจารย์ชาวต่างประเทศลงเพื่อประหยัดค่าใช้จ่าย

 

          เมื่อปรับลดอาจารย์ชาวต่างประเทศลงแล้ว ตึกหลังเล็กที่เดิมเคยจัดเป็นที่พักของอาจารย์ชาวต่างประเทศซึ่งเป็นอนุสาสกประตำคณะทั้งสี่ก็ว่างลง โรงเรียนจึงได้จัดตึกเล็กที่ว่างลงนั้นให้เป็นที่อยู่ของนักเรียนเพิ่มขึ้น ส่วนผู้กำกับคณะยังคงพักอาศัยอยู่ในตึกเล็กอีกหลังหนึ่ง เว้นแต่คณะตะวันตกด้านเหนือซึ่งผู้บังคับการเป็นผู้กำกับคณะ ที่มีการแยกเรือนพักของผู้บังคับการไปไว้เป็นเอกเทศ นักเรียนจึงได้ใช้ตึกทั้งสามเป็นที่พักอาศัย

 

          อนึ่ง การเรียกชื่อคณะทั้งสี่นับแต่แรกพระราชทานกำเนิดฌรงเรียนในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว สืบมาจนได้มีการรวมโรงเรียนเป็น "วชิราวุธวิทยาลัย" ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว คงเรียกชื่อผู้กำกับคณะตามราชทินนามของผู้กำกับคณะมาโดยตลอด เฉพาะอย่างยิ่งเมื่อพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าธานีนิวัติ ^[๑] เสนาบดีกระทรวงธรรมการ และนายกสภากรรมการจัดการวชิราวุธวิทยาลัยมีพระประสงค์ให้ครูที่จะออกไปประจำรับราชการในตำแหน่งระดับสูงของกระทรวง ให้มาเรียนรู้และฝึกปฏิบัติหน้าที่ผู้กำกับคณะในวชิราวุธวิทยาลัยเสียก่อน ในช่วงนั้นจึงมีการหมุนเวียนข้าราชการจากกระทรวงธรรมการมาดำรงตำแหน่งผู้กำกับคณะตะวันออกด้านเหนือเกือบจะทุกปี และเมื่อเปลี่ยนตัวผู้กำกับคณะชื่อคณะก็ต้องเปลี่ยนไปตามราชทินนามของผู้กำกับคณะใหม่ "...ยังผลให้นักเรียนเก่าที่เคยอยู่ร่วมคณะเดียวกันแต่ภายใต้ผู้กำกับคณะคนละคนไม่มีความผูกสัมพันธ์กัน..."  ^[๒] เพื่อแก้ไขข้อขัดข้องดังกล่าวสภากรรมการจัดการวชิราวุธวิทยาลัย จึงได้มีดำริที่จะขอพระราชทานนามคณะให้เป็นการถาวร จะได้ไม่ต้องเปลี่ยนนามไปตามราชทินนามของผู้กำกับคณะ และโดยที่พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานนามโรงเรียนไว้ว่า “โรงเรียนวชิราวุธวิทยาลัย” แล้ว หากนามคณะทั้งสี่จะเป็นพระนามาภิไธยและพระนามในสมเด็จพระอนุชาธิราชและสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้ายู่หัวแล้ว ก็จะเป็นเครื่องเฉลิมพระเกียรติคุณให้ปรากฏคู่กับนามพระราชทานของโรงเรียนสืบไป สภากรรมการจัดการฯ จึงได้นำความกราบบังคมทูลพระกรุณาขอพระราชทานอัญเชิญพระปรมาภิไธยและพระนามสมเด็จพระอนุชาในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว มาเป็นชื่อคณะทั้งสี่ คือ

 

 

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ประทับฉายพระบรมฉายาลักษณ์ ณ พระตำหนักพญาไท พร้อมด้วยสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนี พันปีหลวง และสมเด็จพระอนุชา (ประทับยืนจากซ้าย) สมเด็จพระอนุชาธิราช เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา สมเด็จพระอนุชาธิราช   เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ (ประทับพื้นจากซ้าย) สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจุฑาธุชธราดิลก กรมขุยเพชรบูรณ์อินทราชัย   พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว   เมื่อวันที่ ๒๙ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๕๓

 

 

 

          แต่ยังมิทันที่จะมีพระบรมราชวินิจฉัยเป็นประการใด ก็ประจวบกับเกิดการเปลี่ยนแปลงการปกครองแผ่นดินในปี พ.ศ. ๒๔๗๕ ขึ้น การขนานชื่อคณะเป็นการถาวรจึงค้างมาจนสงครามโลกครั้งที่ ๒ สงบลง คณะกรรมการอำนวยการวชิราวุธวิทยาลัยจึงได้มอบหมายให้นักเรียนเก่ามหาดเล็กหลวง หม่อมหลวงปิ่น มาลากุล ซึ่งเวลานั้นเป็นอธิบดีกรมสามัญศึกษาและกรรมการอำนวยการวชิราวุธวิทาลัยเป็นผู้คิดชื่อคณะขึ้นใหม่ "...โดยถือเอาความสำคัญของสถานที่ที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัสทรงโปรดประทับเมื่อสมัยพระองค์ยังทรงพระชนม์ชีพอยู่คือ คณะดุสิต จิตรลดา และพญาไท ส่วนคณะที่ผู้บังคับการเป็นผู้กำกับคณะให้ชื่อว่า "คณะผู้บังคับการ" เพื่อสงวนประเพณีซึ่งนิยมกันปับลิคสกูลไว้  ^[๓]..."  ^[๔] และได้นำความกราบบังคมทูลพระกรุณาทราบฝ่าละอองธุลีพระบาทแล้ว จึงได้มีการขนานนามคณะทั้งสี่เป็นดังนี้

 

 

          ต่อมาในเดือนมกราคม พ.ศ. ๒๔๘๖ เครื่องบินรบของกองทัพอากาศสหรัฐอเมริกาได้มาทิ้งระเบิดในกรุงเทพฯ และมีระเบิดลูกหนึ่งตกลงที่มุมโรงเรียนด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้ ทำให้ตึกคณะดุสิตหลังกลาง ตึกเล็กด้านทิศเหนือ และตึกครัวด้านหลังตึกคณะพังทลายลงทั้งหมด คงเหลือแต่ตึกเล็กด้านทิศใต้เหลืออยู่เพียงหลังเดียว แต่เนื่องจากเวลานั้นเป็นช่วงที่โรงเรียนปิดเรียนจึงไม่มีผู้บาดเจ็บหรือเสียชีวิต

 

 

เรือนไม้หลังคาจากซึ่งเคยเป็นค่ายกักกันเชลยศึกและชนชาติศัตรู.ในระหว่างสงครามโลกครั้งที่ ๒ ซึ่งต่อมาวชิราวุธวิทยาลัยได้จัดเป็นคณะดุสิตชั่วคราวในระหว่าง พ.ศ. ๒๔๘๙ – ๒๕๐๔

 

 

          เมื่อโรงเรียนเปิดเรียนอีกครั้งในปีการศึกษา ๒๔๘๙ นักเรียนคณะดุสิตจึงถูกย้ายไปอยู่ที่เรือนไม้หลังคามุงจาก ซึ่งทางราชการได้จัดสร้างขึ้นเป็นค่ายกักกันเชลยศึกและชนชาติศัตรูในระหว่างสงคามโลกครั้งที่ ๒ เรือนชั่วคราวนี้เป็นเรือนยกพื้นสูง ยาวจากริมถนนหน้าหอประชุมขนานไปกับแนวหอประชุมฝั่งทิศใต้จนถึงริมสระน้ำหน้าโรงสควอช มีโรงเลี้ยงและโรงครัว เป็นส่วนต่อแยกจากเรือนยาวลงไปทางทิศใต้จนถึงริมคูรอบโรงเรียนด้านถนนราชวิถี

 

          ในการที่จะสร้างคณะดุสิตขึ้นใหม่ให้กลับคืนสู่สภาพเดิมนั้น ได้มีการประมาณราคาค่าก่อสร้างไว้เป็นเงินราว ๒,๕๐๐,๐๐๐ บาท แต่เนื่องด้วยในช่วงหลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ นั้น "...ทุนรอนที่พระองค์ผู้พระราชทานกำเนิดโรงเรียนพระราชทานไว้ร่อยหรอลงไป ไม่สามารถจะสร้างให้สมบูรณ์ได้แม้แต่หลังเดียว..." ^[๕] คณะกรรมการอำนวยการวชิราวุธวิทยาลัยจึงได้ขอให้กระทรวงศึกษาธิการจัดสรรงบประมาณค่าก่อสร้างและซ่อมแซมสถานศึกษามาจัดสร้างอาคารคณะดุสิตขึ้นแทนอาคารเดิม แต่กระทรวงศึกษาธิการจัดสรรงบประมาณปี ๒๔๙๔ ให้เพียง ๔๐๐,๐๐๐ บาท คณะกรรมการอำนวยการฯ จึงได้มีมติให้ขอรับการสนับสนุนจากกระทรวงศึกษาธิการเพิ่มเติม ในที่สุดกระทรวงศึกษาธิการได้ขอปรับลดขนาดของอาคารและรวมทั้งปรับลดรายละเอียดอื่นๆ เพื่อให้สามารถก่อสร้างได้สำเร็จในวงเงินงบประมาณ ๑,๒๐๐,๐๐๐ บาท เมื่อคณะกรรมการอำนวยการฯ ให้ความเห็นชอบกับแบบก่อสร้างของกระทรวงศึกษาธิการแล้ว จึงได้เริ่มการก่อสร้างอาคารคณะดุสิตใหม่มาตั้งแต่ปี พ.ศ. ๒๔๙๖ และคงดำเนินการก่อสร้างมาเป็นลำดับจนแล้วเสร็จลงในตอนต้นปี พ.ศ. ๒๕๐๕ ในปีการศึกษา ๒๕๐๕ นักเรียนคณะดุสิตจึงได้ย้ายเข้าอยู่ในตึกที่สร้างขึ้นใหม่ตั้งแต่วันที่ ๒๑ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๐๕ ซึ่งเป็นวันเปิดภาคเรียนวิสาขะเป็นต้นมา ส่วนเรือนไม้หลังคาจากซึ่งเป็นอาคารชั่วคราวนั้นได้รื้อย้ายไปปลูกสร้างเป็นโรงยาวที่ริมสนามกีฬาด้านหลังโรงเรียน ขนานกันไปกับแนวถนนสุโขทัย และได้ใช้เป็นที่พักของนักเรียนคณะเด็กเล็ก ๒ ในระหว่างรื้อถอนเรือนไม้และก่อสร้างตึกคณะเด็กเล็ก ๒ ใหม่ในระหว่างปีการศึกษา ๒๕๐๕-๒๕๐๖

---